Thể chế hoá đổi mới sáng tạo – Bảo vệ tài sản vô hình trong kỷ nguyên mới

Diễn đàn được đánh giá là bước khởi đầu quan trọng nhằm cụ thể hóa Nghị quyết 68-NQ/TW của Bộ Chính trị về phát triển khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo, coi tài sản vô hình như thương hiệu, dữ liệu, giải pháp kỹ thuật, phần mềm, thuật toán… là nguồn lực then chốt cho tăng trưởng bền vững.

Thể chế - chìa khoá vàng mở cửa sáng tạo

Phát biểu tại diễn đàn, Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm, nhấn mạnh Việt Nam đang bước vào vào thời đại mới, nơi tài sản vô hình như thương hiệu, dữ liệu, phần mềm, giải pháp kỹ thuật và thuật toán trở thành "mỏ vàng" thực sự của nền kinh tế. Giá trị tài sản vô hình toàn cầu đã vượt 80 nghìn tỷ USD, song tại Việt Nam nhiều ý tưởng vẫn chỉ dừng ở dạng phác thảo, chưa được tài chính hóa hoặc bảo vệ đúng mức.  

Nguyên nhân không nằm ở sáng tạo, mà ở thể chế chưa đủ mạnh để tài sản vô hình được định giá, giao dịch, thế chấp và trở thành tài sản ngân hàng chấp nhận.

Luật sư Trương Anh Tú viện dẫn tinh thần Nghị quyết 68-NQ/TW, lần đầu tiên gọi đích danh "tài sản vô hình" là nguồn lực then chốt và yêu cầu thể chế hóa đầy đủ quyền sở hữu, quyền định đoạt và tài chính hóa loại tài sản này. Đồng thời, Nghị quyết 57- NQ/TW nhấn mạnh vai trò thể chế như một lợi thế cạnh tranh trong khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Từ thực tiễn hành nghề, luật sư Trương Anh Tú chỉ rõ hệ thống pháp luật về sở hữu trí tuệ ở Việt Nam vẫn còn phân mảnh, thiếu tính đồng bộ. Các ngân hàng chưa chấp nhận tài sản trí tuệ làm tài sản đảm bảo; cơ chế định giá và bảo hiểm còn bỏ ngỏ; nhiều doanh nghiệp vẫn e ngại trong việc “tài sản hóa” ý tưởng sáng tạo. 

Luật sư Trương Anh Tú đề xuất cần ghi nhận quyền sở hữu trí tuệ như một loại tài sản có thể hạch toán, góp vốn, thế chấp; đồng thời hình thành thị trường định giá và giao dịch, bao gồm trung tâm định giá quốc gia, sàn giao dịch sở hữu trí tuệ và quỹ đầu tư mạo hiểm dựa trên IP.

Song song với đó, hệ thống bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ cần được kiện toàn, đặc biệt là việc thành lập tòa án chuyên trách, cùng cơ chế thi hành án minh bạch, nghiêm minh. 

“Sáng tạo không được bảo vệ thì cũng chỉ là một ý tưởng chờ bị đánh cắp. Tài sản vô hình là 'đất đai' của nền kinh tế số. Nếu không làm chủ, chúng ta sẽ bị chiếm dụng” - Luật sư Trương Anh Tú nói.

Khoảng trống pháp lý và tầm nhìn quốc tế

Luật sư Mai Thị Thảo - Phó Giám đốc TAT Law Firm, đã đưa ra một cái nhìn thực tế về những khó khăn mà khu vực kinh tế tư nhân đang đối mặt. Bà nhấn mạnh, dù là động lực tăng trưởng, các doanh nghiệp lại thường xuyên phải vật lộn trong "cuộc chiến khốc liệt" để bảo vệ thương hiệu của mình.

Những ví dụ điển hình như vụ tranh chấp Nhựa Bình Minh hay gạo ST25 đã chỉ ra rằng, thương hiệu Việt dễ bị xâm phạm, trong khi hành trình đòi lại công lý thường kéo dài, phức tạp và tiêu tốn nguồn lực. Các quy định pháp luật đôi khi chưa theo kịp tốc độ sáng tạo của doanh nghiệp, và chế tài xử phạt vẫn chưa đủ sức răn đe. Đặc biệt, phần lớn doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) chiếm tới 95% tổng số doanh nghiệp lại càng yếu thế bởi thiếu nguồn lực pháp lý và tài chính cần thiết.

Để thay đổi tình hình này, Luật sư Mai Thị Thảo kiến nghị một hệ thống chính sách mạnh mẽ hơn. Trong đó có việc áp dụng cơ chế bồi thường mang tính trừng phạt đối với các hành vi xâm phạm nghiêm trọng, thành lập hệ thống tòa chuyên trách về sở hữu trí tuệ với đội ngũ thẩm phán am hiểu và có khả năng ban hành án lệ. Bà cũng đề xuất mở rộng các tổ chức giám định sở hữu trí tuệ độc lập để giải quyết "nút thắt cổ chai" trong quá trình tố tụng.

Ngoài ra, việc thiết lập Quỹ hỗ trợ pháp lý sở hữu trí tuệ cho SME và startup theo mô hình hợp tác công – tư, cùng với việc tăng cường truyền thông và giáo dục cộng đồng để người tiêu dùng trở thành tuyến đầu bảo vệ thương hiệu, cũng là những giải pháp được bà Thảo đặc biệt quan tâm.

Từ góc độ nghiên cứu, TS. Phạm Minh Huyền (Phó Trưởng Bộ môn Luật Sở hữu trí tuệ, Đại học Luật Hà Nội) đánh giá cao việc thành lập Tòa Sở hữu trí tuệ tại Hà Nội và TP Hồ Chí Minh là một bước tiến lớn. Tuy nhiên, bà cũng chỉ ra những khoảng trống cần lấp đầy như việc tòa chưa có thẩm quyền hình sự, thiếu tiêu chuẩn nhân sự rõ ràng và quy trình chuyên biệt để giải quyết tranh chấp. So sánh với kinh nghiệm quốc tế, TS. Phạm Minh Huyền đề xuất Việt Nam cần bổ sung thẩm quyền hình sự, quy định biên chế tối thiểu, đào tạo chuyên sâu và ứng dụng công nghệ trong tố tụng.

"Một cơ chế tài phán đầy đủ và chuyên nghiệp sẽ là chìa khóa bảo vệ quyền sáng tạo, khuyến khích đổi mới và nâng cao uy tín quốc gia trên trường quốc tế" - TS. Phạm Minh Huyền khẳng định.

Cùng chung quan điểm về nền kinh tế số, TS. Vũ Ngọc Dương (Trường Đại học Luật Hà Nội) chỉ rõ vai trò của các loại tài sản mới như dữ liệu số, crypto, NFT – những tài sản đã được luật hóa ở nhiều quốc gia. Dù Việt Nam đã có Luật Công nghiệp công nghệ số 2025, nhưng vẫn còn những "vùng xám pháp lý". Ông kiến nghị ban hành nghị định hướng dẫn cụ thể về crypto, NFT, giảm chi phí tuân thủ dữ liệu cho startup và đào tạo nhân lực sở hữu trí tuệ gắn với AI, blockchain.

Doanh nghiệp phải chủ động, Nhà nước cần đồng hành

TS. Trần Văn Tùng - nguyên Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ, đã nhắc lại bài học đắt giá từ thương vụ chuyển nhượng nhãn hiệu kem đánh răng P/S để khẳng định giá trị to lớn của thương hiệu. Ông kêu gọi doanh nghiệp cần coi sở hữu trí tuệ là một chiến lược phát triển cốt lõi, không chỉ dừng lại ở việc đăng ký bảo hộ mà còn phải biết định giá, góp vốn, thế chấp và chuyển nhượng.

Đồng thời, khuyến nghị doanh nghiệp cần chủ động xây dựng bộ phận phụ trách tài sản trí tuệ, đăng ký bảo hộ trong và ngoài nước, và gắn kết nghiên cứu – phát triển với việc khai thác tài sản trí tuệ. Đặc biệt, Nhà nước cần có những chính sách hỗ trợ mạnh mẽ hơn để khuyến khích doanh nghiệp tham gia sâu rộng vào hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.

Từ nhiều góc nhìn khác nhau, một điểm chung đã được thống nhất tại diễn đàn: muốn khuyến khích đổi mới sáng tạo, phải có một thể chế mạnh để bảo vệ quyền sáng tạo. Đây không chỉ là câu chuyện pháp lý đơn thuần, mà còn là điều kiện tiên quyết để doanh nghiệp Việt yên tâm đầu tư, hội nhập và tự tin cạnh tranh trên trường toàn cầu.

Diễn đàn vì vậy không chỉ là nơi trao đổi học thuật, mà là khởi đầu cho một cuộc cải cách thể chế toàn diện: xây dựng thị trường giao dịch tài sản trí tuệ, hoàn thiện Tòa Sở hữu trí tuệ với thẩm quyền đầy đủ, tăng cường bảo vệ thương hiệu và hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa, và lấp đầy những khoảng trống pháp lý của nền kinh tế số.

Kết thúc diễn đàn, các chuyên gia cùng nhau khẳng định: “Quyền sáng tạo chính là chủ quyền mềm của quốc gia. Nếu không có thể chế đủ mạnh, thương hiệu Việt sẽ còn bị đánh cắp. Nhưng nếu sáng tạo được bảo vệ, Việt Nam sẽ bứt phá trong kỷ nguyên kinh tế tri thức”. Đây là lời hiệu triệu, là tầm nhìn cho một Việt Nam vững mạnh dựa trên trí tuệ và sự đổi mới.