Sống khổ bên thuỷ điện
Bắt nguồn từ đỉnh Tu Mơ Rông hùng vỹ nơi cực Bắc Tây Nguyên, với tổng chiều dài 73km, sông Đăk Psi chảy qua địa phận 3 H.Tu Mơ Rông, Đăk Tô, Đăk Hà thuộc tỉnh Kon Tum.
Hiện trên dòng sông Đăk Psi có tới 6 thuỷ điện vừa và nhỏ. Nếu như từ thượng nguồn của con sông Đăk Psi ở H.Tu Mơ Rông là sự chiếm lĩnh của 2 thủy điện Đăk Psi 3 và 4 với tổng công suất 45 MW, thì xuôi xuống hạ du sẽ gặp 2 thủy điện Đăk Psi bậc 1 và bậc 2. Cũng trên nhánh sông chính còn có thủy điện Đăk Psi 5 và Đăk Psi 6 với tổng công suất 22 MW.
Sông Đăk Psi hiền hoà ngày nào, giờ phải oằn mình gánh chịu sự “đổ bộ” của các thủy điện. Hệ luỵ, vào mùa khô, nước sông cạn trơ đáy, dòng chảy bị thu hẹp lại, lòng sông lộ ra những khối đá lởm chởm. Mùa mưa, các thuỷ điện đồng loạt xả lũ, sông Đăk Psi trở nên “hung dữ”, cuốn phăng hoa màu, tài sản của người dân 2 bên bờ.
Cơn bão số 9 kết hợp với thuỷ điện xả lũ đã cuốn trôi hoa màu, tài sản... của người dân xã Đăk Pxi.
Đỉnh điểm là cơn bão số 9 năm 2020, nước từ thượng nguồn đổ về quá lớn, kết hợp với thuỷ điện xả lũ sai quy trình đã nhấn chìm vùng hạ du. Cây cầu treo dân sinh bắc qua sông thuộc xã Đăk Pxi, H.Đăk Hà bị cuốn trôi hoàn toàn. Chưa hết, 62 hộ dân xung quanh lòng hồ thủy điện Đăk Psi 5 (xã Đăk Pxi, H.Đăk Hà) bị ngập hoa màu, nhà cửa và nhiều tài sản khác.
Bà Nguyễn Thị Vi (ngụ xã Đăk Pxi) kể lại, trong năm 2020, 2 lần nhà bị nhấn chìm và cuốn trôi hết tài sản. Sống ở đây lâu năm nhưng chưa bao giờ thấy lũ lớn vậy. Từ khi xây 6 thuỷ điện trên sông, lũ về, các thuỷ điện cùng nhau xả lũ thì ở dưới ngập hết. Dù gây thiệt hại nặng nề cho gia đình, nhưng đã 3 năm chưa có thuỷ điện nào chịu bồi thường cho gia đình.
Ông Nguyễn Hữu Sơn - Trưởng thôn Đăk Rơ Wang, xã Đắk Pxi cho biết, mấy năm nay, người dân vùng ngập lụt mong ngóng nhiều lắm mà vẫn chưa được bồi thường. Người dân chỉ muốn sớm được bồi thường để tái sản xuất, ổn định cuộc sống. Nguyên nhân chưa được đền bù, do các nhà máy thuỷ điện vẫn chưa ai nhận trách nhiệm về việc xả lũ gây ảnh hưởng cho người dân.
Sông Đăk Psi chịu sự "đổ bộ" của hàng loạt dự án thuỷ điện nhỏ, khiến vào mùa khô sông bị sa mạc hoá, vào mùa mưa ngập lụt.
Ban đầu, phía Sở Công thương tỉnh Kon Tum cho rằng, thuỷ điện Đăk Psi 5 chịu trách nhiệm đối với 62 hộ dân bị ngập lụt trong lòng hồ thuỷ điện của mình. Thuỷ điện Đăk Psi 5 có trách nhiệm phối hợp với chính quyền địa phương và các hộ dân bị ảnh hưởng kiểm tra, rà soát, thống kê thiệt hại để bồi thường, hỗ trợ.
Trong khi thuỷ điện Đăk Psi 5 có văn bản gửi Bí thư Tỉnh uỷ, UBND tỉnh Kon Tum cho phân trần, việc xả lũ của các thuỷ điện phía trên mới là nguyên nhân trực tiếp gây ngập lụt cho 62 hộ dân. Thuỷ điện này cũng mong muốn cơ quan chức năng "giải quyết theo hướng thấu tình đạt lý, không gây oan khuất cho đơn vị".
Trước sự đùn đẩy trách nhiệm của các thuỷ điện, Đoàn liên ngành tỉnh Kon Tum do Sở Công thương chủ trì đã họp để làm rõ nguyên nhân gây ngập lụt cho 62 hộ dân ở lòng hồ thuỷ điện Đăk Psi 5.
Mới đây, Đoàn liên ngành đã đưa ra kết luận: Do ảnh hưởng của cơn bão số 9 (năm 2020), lũ về quá nhanh, tức thời, thuỷ điện Đăk Psi bậc 1 và thuỷ điện Đăk Psi bậc 2 vận hành mở van xả lũ vượt giới hạn cho phép, và chưa đúng quy trình vận hành hồ chứa được Bộ Công thương phê duyệt. Còn thuỷ điện Đăk Psi 5 không thường xuyên công tác bảo trì, nạo vét hồ chứa, ảnh hưởng đến khả năng thoát lũ của hồ. Với những lý do trên và việc lũ quá lớn đã gây ngập lụt đến các hộ dân ở lòng hồ thuỷ điện Đăk Psi 5.
Sau khi tìm được nguyên nhân, Sở Công thương Kon Tum đề nghị, Công ty Đức Thành (chủ đầu tư thuỷ điện Đăk Psi 5) đền bù tỷ lệ 60%, còn Công ty CP thuỷ điện Đức Nhân Đăk Psi (chủ đầu tư thuỷ điện Đăk Psi bậc 1 và thuỷ điện Đăk Psi bậc 2) đền bù trợ 40% cho các hộ dân.
Sở Công thương nhấn mạnh, nếu các chủ đầu tư trên không phối hợp bồi thường, đơn vị này sẽ đề nghị Cục điều tiết điện lực – Bộ Công thương xem xét thu hồi giấy phép hoạt động điện lực của nhà máy thuỷ điện.
Thuỷ điện Đăk Psi bậc 2 vận hành hồ chứa không đúng quy trình là 1 trong những nguyên nhân gây ngập cho vùng hạ du.
Ngày 11-8-2022, ông Phan Văn Học – Phó Chủ tịch UBND xã Đăk Pxi cho biết, qua kiểm kê mới nhất, số hộ bị ảnh hưởng đã lên đến 96 hộ. Sau khi có kết luận của Sở Công thương Kon Tum, phía Công ty Đức Thành đang thực hiện chi trả tiền hỗ trợ cho người dân bị ảnh hưởng nhưng chưa xong. Còn về phía Công ty CP thuỷ điện Đức Nhân Đăk Psi chưa thực hiện chi trả, do vẫn đang hoàn tất các thủ tục.
Thuỷ điện chây ỳ đền bù
Cũng trên dòng sông Đăk Psi, gần 3 năm nay, thuỷ điện Đăk Psi 2 đang nợ 36 hộ dân xã Tê Xăng, H.Tu Mơ Rông, tỉnh Kon Tum tổng số tiền khoảng 1,4 tỷ đồng tiền bồi thường, hỗ trợ do bị ảnh hưởng.
Dự án thuỷ điện Đăk Psi 2 có công suất 3,4 MW, do Công ty CP thuỷ điện Ry Ninh II – Đăk Psi làm chủ đầu tư, tổng mức đầu tư dự án là 131 tỷ đồng. Dự án xây dựng tại xã Tê Xăng, H.Tu Mơ Rông. Dự án xây dựng từ tháng 6-2019, dự kiến hoàn thành quý III năm 2023.
Mới đây, cử tri xã Tê Xăng kiến nghị UBND tỉnh Kon Tum, chỉ đạo chủ đầu tư thuỷ điện Đăk Psi 2 nhanh chóng bồi thường, đền bù cho người dân bị ảnh hưởng bởi dự án.
Thuỷ điện Đăk Psi 2 còn nợ tiền tỷ của người dân vùng ảnh hưởng.
Theo đơn vị thực hiện công tác bồi thường H.Tu Mơ Rông, từ năm 2020 đến nay, chủ đầu tư thuỷ điện Đăk Psi 2 này còn nợ 36 hộ dân xã Tê Xăng tổng số tiền khoảng 1,4 tỷ đồng tiền bồi thường, hỗ trợ tái định cư để xây dựng công trình và tiền hỗ trợ ngừng sản xuất cho các hộ dân.
Đại diện UBND H.Tu Mơ Rông cho biết, đã 3 lần thông báo bằng văn bản cho chủ đầu tư để thực hiện chi trả tiền bồi thường, hỗ trợ cho người dân, nhưng đến thời điểm hiện tại, chủ đầu tư vẫn chưa chi trả tiền bồi thường. Chủ đầu tư thuỷ điện Đăk Psi 2 đang làm thủ tục xin gia hạn tiến độ dự án. UBND H.Tu Mơ Rông đề nghị, sau khi cấp thẩm quyền phê duyệt gia hạn, thuỷ điện Đăk Psi 2 phải đền bù theo phương án. Nếu chủ đầu tư thuỷ điện không chịu đền bù, huyện sẽ báo cáo UBND tỉnh hướng xử lý.
Theo Sở Công thương Kon Tum, sau khi bị người dân nhiều lần phản ánh, phía chủ đầu tư thuỷ điện Đăk Psi 2 đã bồi thường hơn 341 triệu đồng cho người dân xã Tê Xăng. Số tiền còn lại chưa bồi thường gần 624 triệu đồng và hơn 540 triệu đồng tiền hỗ trợ ngừng sản xuất chưa chi trả cho người dân. Phía chủ đầu tư cam kết, đến ngày 15-11-2022, thuỷ điện mới thực hiện chi trả hết cho người dân bị ảnh hưởng.
Tại xã Hiếu, H.Kon Plông, tỉnh Kon Tum, người dân cũng ngán ngẩm với thủy điện Đăk Re (xây dựng tại 2 tỉnh Kon Tum và Quảng Ngãi, có công suất 60 MW, do Công ty CP Thủy điện Thiên Tân làm chủ đầu tư) bởi hệ luỵ nó gây ra. Sự việc bắt đầu từ tháng 12-2021, trong quá trình tích nước lòng hồ 3, thủy điện này đã làm sạt lở ruộng lúa và làm ngập đường tạm đi vào khu sản xuất của người dân.
Theo UBND xã Hiếu, thủy điện gây hư hại lúa, hoa màu, đường đi theo phản ánh của người dân là đúng. Đây là phần diện tích nằm ngoài phạm vi lòng hồ. Để đảm bảo quyền lợi cho dân, vào khoảng tháng 1-2022, UBND xã đã mời đại diện Công ty CP Thủy điện Thiên Tân lên làm việc. Công ty thừa nhận việc tích nước lòng hồ gây ảnh hưởng đến dân.
Thi công kênh thông hồ thuỷ điện Đăk Re làm ảnh hưởng đến đất sản xuất của người dân xã Hiếu.
Đây không phải lần đầu thủy điện này làm khổ dân, mà trước đó, quá trình thi công, vận hành thủy điện này cũng đã nhiều lần gây ảnh hưởng và đã phải chi hơn 3,3 tỷ đồng để đền bù cho dân.
Theo đó, cuối năm 2020, có khoảng 12 héc-ta đất sản xuất của 73 hộ dân trên địa bàn xã Hiếu bị ảnh hưởng do thi công thuỷ điện Đăk Re. Phần lớn diện tích đất sản xuất này bị sạt lở, đất đá vùi lấp, không thể sản xuất.
Hiện tỉnh Kon Tum có 28 nhà máy thuỷ điện nhỏ và vừa đã hoàn thành đóng điện, công suất hơn 329 MW; 12 thuỷ điện đang xây dựng, công suất hơn 193MW, 36 công trình đang lập dự án đầu tư, công suất 321MW.
